خراسان جنوبی، سرزمین طلای سرخ، سومین استان پهناور ایران
استان خراسان جنوبی (سرزمین طلای سرخ) با مساحت 150800 کیلومتر مربع و با آب و هوای متنوع در شرق کشور واقع شده است. این استان با مرکزیت بیرجند، از شمال به خراسان رضوی و از شرق به طول 331 کیلومتر دارای مرز مشترک با کشور افغانستان بوده و از غرب به استان یزد، اصفهان و سمنان و از جنوب به استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان محدود میباشد. استان خراسان جنوبی بر اساس تقسیمات کشوری، در سال 83 با مصوبه‌ی هیأت دولت و مجلس شورای اسلامی با حضور 4 شهرستان منتزع از خراسان بزرگ تشکیل شد. در حال حاضر این استان دارای 11 شهرستان، 28 شهر، 25 بخش، 61 دهستان و 3555 آبادی می باشد. شهرستان های این استان شامل بیرجند، قاینات، طبس، فردوس، نهبندان، سرایان، سربیشه، درمیان، بشرویه، خوسف و زیرکوه می باشد.
سرزمین خراسان جنوبی در طول تاریخ هزاران ساله خود بستر افتخارات فراوانی بوده است که آن هم به علت قابلیت‌های بی نظیر این خطه است. خراسان جنوبی با طبیعتی گرم و نعمت‌های فراوان و خاص خود و با مردمی مهربان و صمیمی همراه با عطر جانبخش گل‌های زعفران در شرقی ترین نقطه میهن عزیزمان قرار گرفته است. خاک گرم این دیار بستری مناسب برای شکوفایی این گل زیباست و دامن پر مهرش همچون مادری مهربان پرورش دهنده علما، فضلا و عرفای بسیار گران مایه است. خراسان جنوبی از پیشینه تاریخی بلندی برخوردار است بطوریکه بیش از 719 اثر تاریخی، فرهنگی، طبیعی و معنوی آن تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. همچنین یکی از آثار فهرست میراث جهانی ایران در شهر بیرجند قرار دارد که این خود گواهی بر فرهنگ متمدن این منطقه است. استان خراسان جنوبی علاوه بر جاذبه های تاریخی از جاذبه های طبیعی فراوانی نیز برخوردار است. روستاها و مناطق نمونه گردشگری استان می تواند مورد بازدید گردشگران قرار گیرد که منطقه نمونه گردشگری بند دره در بیرجند؛ منطقه نمونه گردشگری باغستان- آبگرم فردوس؛ منطقه نمونه گردشگری شهر تون فردوس؛ منطقه نمونه گردشگری مصعبی کریمو در سرایان؛ منطقه نمونه گردشگری بوذرجمهر قاینی؛ منطقه نمونه گردشگری روستتای خرو و نیاز در طبس، روستای هدف گردشگری افین قاین؛ روستای هدف گردشگری ماخونیک سربیشه؛ روستای هدف گردشگری چنشت؛ روستای هدف گردشگری فورگ درمیان؛ روستای هدف گردشگری خور؛ مجتمع آبدرمانی آبگرم لوت؛ مجتمع آبدرمانی آبترش سربیشه؛ مجتمع آبدرمانی آبگرم فردوس، مناطق گردشگری کویرنوردی دهسلم نهبندان، همت آباد زیرکوه، بشرویه و سه قلعه سرایان و.. نمونه هایی از این مناطق دیدنی و گردشگری استان خراسان جنوبی به شمار می آیند.
در زیر جاذبه های گردشگری را گذرا مرور می کنیم:
شهر خضری قاین به عنوان دروازه استان از سمت شمال و خراسان رضوی دارای جاذبه های متعددی از قبیل:مسجد جامع خضری، پارک جنگلی، مزار امامزاده و روستای کارشک، پل سنگی و.. است. این شهر به دلیل آب و هوای معتدل و نسبتاً سرد در قیاس با سایر نقاط استان از شرایط مطلوبی جهت پذیرایی از مسافران برخوردار است.
قاین یکی از شهرهای تاریخی شرق کشور محسوب می شود به دلیل برخورداری از موقعیت ویژه از نظر تاریخی، طبیعی و کشاورزی شهره عام و خاص است. وجود جاذبه های تاریخی، طبیعی و فرهنگی از قبیل مسجد جامع قاین، آرامگاه بوذرجمهر قاینی و ابوالمفاخر، قلعه آفریز، قلعه کوه، موزه های مردم شناسی، آب و مشاهیر، مزارع زرشک و زعفران مجموعه ای از جاذبه های گردشگری را در خود جای داده است.
شهرستان زیرکوه، از غرب به شهرستان قاینات و از شرق به طول حدودد 116 کیلومتر با کشور افغانستان هم مرز می باشد. شهر حاجی آباد در فاصله 85 کیلومتری شرق شهر قاین و 185 کیلومتری بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی واقع می باشد. مسجد جامع افین، بند تاریخی تجنود، غار پهلوان و منطقه کویرنوردی همت آباد از مهمترین جاذبه های این شهرستان است.
پس از قاین در فاصله ۱۰۰ کیلومتری که به سمت جنوب استان حرکت کنیم به شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی می رسیم. بیرجند شهری در حاشیه کویر بوده که حدود ۲۰۰ هزار نفر جمعیت دارد. این شهر با برخورداری از جاذبه هایی نظیر ارگ کلاه فرنگی، قلعه بیرجند، باغ و عمارت های تاریخی اکبریه، رحیم آباد، شوکت آباد، خانه فرهنگ، مسجد جامع چهاردرخت، ارگ بهارستان و مناطق گردشگری بند دره، بند عمرشاه و آبشار چهارده در ارتفاعات باقران، موزه های مردم شناسی و باستان شناسی و موزه میراث پهلوانی و موزه مشاهیر و.. از موقعیت های ممتازی از حیث جاذبه برخوردار است.
شهر بیرجند روزگاری مرکز حکمرانی خاندان خزیمه علم بوده به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی از گذشته های دور مرکز علم و فرهنگ در شرق کشور محسوب می شده است. وجود مدرسه شوکتیه خود گواه این موضوع است. این مدرسه بنا بر اسناد و مدارک مستدل تاریخی در سال ۱۳۱۲ ه. ق ساخته شده است. شهر بیرجند به دلیل قرارگرفتن در دامنه ارتفاعات باقران و تأثیر پذیری از آنها از نظر موقعیت آب و هوایی شرایط مساعدی نسبت به مناطق اطراف دارد.
شهر خوسف در ۳۶ کیلومتری غرب بیرجند و در حاشیه کویر بوده و یکی از کهن ترین و قدیمی‌ترین شهرهای خراسان جنوبی است و روستای تاریخی خور، مسجد جامع خوسف، مقبره ابن حسام خوسفی، مجتمع آبدرمانی آبگرم لوت با خواص طبی و درمانی اعجاب انگیز و سنگ نگاره کال جنگال و لاخ مزار از جمله جاذبه های این شهرستان محسوب می شود.
شهر سربیشه در 65 کیلومتری محور بیرجند- زاهدان قرار دارد. مزار کاهی به دلیل قرار گرفتن مرقد بی‌بی زینب خاتون(خواهر امام رضا(ع)) هم چنین قرار گرفتن در دره ای سرسبز و خوش آب و هوا از نقاط گردشگری این استان محسوب می شود. در نزدیکی مزار کاهی روستای هدف گردشگری چنشت قرار دارد که به دلیل محصور شدن در ارتفاعات و وجود دو غار بزرگ و مزار سید حامد علوی و با مردمی با فرهنگ خاص از دیگر مناطق گردشگری شهرستان سربیشه به شمار می‌آید. علاوه بر آن مجتمع آب درمانی آبترش از توابع این شهرستان از دیگر جاذبه های شهرستان است. این چشمه دارای آبی سرد است که خواص آن در درمان بیماری‌های پوستی، اعصاب و روان و گرفتگی عضلات مناسب است. مود یکی از توابع سربیشه است و این منطقه‌مرکزی مهم برای قالی بافی محسوب می شود. قالی این روستا از ارزشمند‌ترین انواع قالی در جهان محسوب می شود و مرغوبیت آن در جهان شهره است.
شهر نهبندان به عنوان دروازه جنوبی استان از سمت شمال و دروازه ورودی از سمت جنوب از دیگر شهرستان های استان خراسان جنوبی است. نهبندان که در قلب کویر واقع شده است، دارای آثار و بناهایی تاریخی ارزشمند است که از جمله می توان به: آسبادهای نهبندان و خوانشرف، قلعه شاهدژ، قلعه نهبندان، مسجد عاشوراخانه، مسجد میغان و جاذبه های طبیعی نظیر: تپه های مارنی یا کوه های مینیاتوری که در 6 کیلومتری حاشیه محور نهبندان به کرمان قرار دارد و از پدیده ای منحصر به فرد و بی نظیر طبیعی استان به شمار می رود. همچنین تالاب کجی نمکزار یکی از جاذبه منحصر به فرد زیست محیطی استان بوده که در اوایل بهار مورد توجه گردشگران زیادی قرار دارد. در 100 کیلومتری جنوب غربی این شهرستان روستای دهسلم در حاشیه کویر لوت قرار دارد که در بخش اکوتوریسم کویر و کویرنوردی با دارای بودن مرتفع ترین، وسیع ترین و زیباترین تپه های ماسه ای کشور مورد توجه بسیاری ازکویرنوردان داخلی و خارجی قرار گرفته است.
استان خراسان جنوبی از طرف غرب دروازه اتصال به نقاط مرکزی و جنوبی کشور محسوب می شود شهرستان بشرویه به عنوان نقطه ارتباطی استان‌های خراسان جنوبی با استان یزد دارای موقعیت ویژه ای از نظر جغرافیایی است این شهر که یکی از شهر های تاریخی استان محسوب می شود. وجود بافت تاریخی و ارزشمند شهر بشرویه، قلعه دختر بشرویه و هم چنین مناطق گردشگری امامزاده، مناطق گردشگری کویرنوردی.. از جمله جاذبه های بشرویه محسوب می شود.
شهرستان طبس، بر کناره کویر لوت، از شهرهای میانه راهی خراسان و کرمان و فارس و اصفهان و یزد و بعنوان گذرگاهی برای این استان ها می باشد که حتی از زمان تأسیس اولین سلسله های پادشاهی در ایران نام آن در روایات و اسناد تاریخی دیده می شود این شهرستان با 55460 کیلومتر مربع بزرگترین شهرستان خراسان جنوبی بوده و با طبیعتی بکر و زیبا، هوایی پاک و دلپذیر با جاذبه‌های گردشگری مانند آستان مبارک حضرت حسین بن موسی الکاظم (ع)، باغ گلشن، ارگ قدیم طبس، منطقه ییلاقی روستای خرو و نیاز، بند کریت – قدیمی‌ترین بند قوسی جهان و سایر مناطق دیدنی را در خود جای داده است.
شهرستان فردوس به عنوان نقطه ارتباطی استان‌های خراسان رضوی و جنوبی از دیگر شهر ستان های استان است که در سال ۱۳۸۶ به استان ملحق شد. این شهرستان نیز به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی به استان‌های مذکور از موقعیت ویژه اقتصادی و اجتماعی برخوردار است. جاذبه های کم نظیر از جمله مناطق نمونه گردشگری باغستان، آبگرم معدنی فردوس، شهر تاریخی تون، روستای بیدسکان، مسجد جامع فردوس، مدرسه علمیه علیا و… از مهم ترین جاذبه های گردشگری این منطقه است که همه ساله خیل عظیم مسافران داخلی و خارجی را پذیرایی می کند. آبگرم معدنی فردوس از جاذبه های شاخص استان محسوب می شود که بیشترین حجم مسافر را در شهرستان دارا است. آبگرم معدنی فردوس در فاصله‌ی حدود ۲۰ کیلومتری شمال شرقی شهر واقع شده است. این آبگرم طبیعی با خواص طبی و درمانی اعجاب انگیز سالانه پذیرای خیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی است. استفاده از این آبگرم معدنی در درمان بسیاری از بیماری‌های پوستی و مفصلی موثر و توسط پزشکان توصیه شده است. همچنین روستای ییلاقی باغستان علیا در ۱۵ کیلومتری شرق شهر فردوس واقع شده و با داشتن مناظر بدیع و بکر طبیعی، قنات تاریخی و شگفت انگیز، درختان فراوان و سر به فلک کشیده چنار و باغستان‌های پهناور انار از جمله مناطق ییلاقی و گردشگری شهرستان فردوس محسوب می‌شود که در فصول گرم سال اطراقگاه مطلوبی برای مسافران و گردشگران است.
در بین قلاع تاریخی، قلعه فورگ نه تنها یکی از زیبا ترین قلاع استان به شمار می‌رود، بلکه در نوع خود از لحاظ جایگاه قرارگیری و ساختار معماری یکی از منحصر به فرد‌ترین قلاع ایران است. این قلعه در روستایی به همین نام و در فاصله ۹۰ کیلومتری شهر بیرجند قرار دارد. قلعه عظیم فورگ به لحاظ استقرار مکانی در شهرستان درمیان و بروی کوهی شیبدار واقع شده است و با توجه به اینکه قلعه‌ای نظامی و جنگی بوده چشم انداز وسیعی را در اطراف تپه و کوه تحت الشعاع قرار می‌دهد. آرامگاه سلطان ابراهیم رضا، آسبا‌های طبس مسینا، قلعه کل حسن صباح، مسجد هندوالان، قلعه دختر نوغاب و …از بنا‌های شاخص شهرستان درمیان محسوب می‌شود.
شهرستان سرایان نیز در شمال غربی استان واقع شده است. آنچه از بررسی‌های باستان شناسی بدست آمده حاکی از آن است که سابقه تاریخی سرایان به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد. محوطه تاریخی کله کوب آیسک و سد زو از یادگار‌های باقی مانده از این دوران است و مسجد جامع، آب انبار و کاروانسرای سرایان، مقبره توران شاه، مسجد جامع سه قلعه، برج حصار سه قلعه از بنا‌های شاخص این منطقه بوده و منطقه گردشگری کویرنوردی سرایان که به بهشت منجمان ایران نیز شهرت دارد در این شهرستان قرار دارد.
در پایان مسافران این منطقه حجم عظیمی از سوغات، هدایا و تحفه‌ها را می‌بینند که هر کدام به نحوی با کیفیت مثال زدنی خود ارمغانی از این دیار است و برخی از این سوغات و ارمغان‌ها را می‌توان زعفران، زرشک، عناب، آلو بخارا، کشک سیاه، کشک زیره‌ای، برگ هلو و.. نام برد. علاوه بر تمامی موارد ذکر شده قالی نیز از دیگر سوغات پر آوازه این دیار است.
موقعیت جغرافیایی:
استان خراسان جنوبی به مرکزیت شهر بیرجند دارای مساحت 150800 کیلومتر مربع است. این استان از شمال به استان خراسان رضوی و از شرق به طول 331 کیلومتر دارای مرز مشترک با کشور افغانستان بوده و از غرب به استان های یزد، اصفهان و سمنان از جنوب به استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان محدود میباشد.
ارتفاعات خراسان جنوبی امتداد شرقی ـ جنوبی دارد. بلندترین نقطه‌ی استان قله‌ی باقران در ارتفاع 3615 متری و پست‌ترین نقاط استان در دشت کویر با ارتفاع 650 متر از سطح دریا واقع شده است. آب و هوای استان از نوع نیمه‌صحرایی ملایم تا آب و هوای گرم صحرایی میباشد.
بر اساس تقسیمات کشوری، استان خراسان جنوبی در سال 83 با مصوبه‌ی هیأت دولت و مجلس شورای اسلامی با حضور 4 شهرستان منتزع از خراسان بزرگ تشکیل شد. در حال حاضر این استان دارای 11 شهرستان به نام‌های بیرجند، قاینات، فردوس، طبس، نهبندان، بشرویه، سرایان، سربیشه و درمیان، خوسف، زیرکوه میباشد. همچنین در حال حاضر استان دارای 25 بخش، 61 دهستان و 28 شهر است.
جمعیت استان:
به استناد نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390، جمعیت استان خراسان جنوبی بالغ بر 732192 نفر میباشد.
فرهنگ عامه:
براساس اسناد کهن این منطقه زیستگاه یکی از اقوام آریایی نژاد به نام ساگارت بوده است و به دلیل وضعیت آب وهوایی واقلیمی خاص خود چندان مورد توجه وتاخت وتاز افراد بیگانه قرار نگرفته است و زبان ونژاد مردم این خطه کمتر دچار آمیختگی واختلاط گردیده شده است. لذا از آنجا که قومیت غالب منطقه فـارس میباشد زبان رسمی واصلی مردم استان، فارسی است.این زبان در هر نقطه شهری وروستایی با لهجه خاص ومنسوب به همان محل بیان می‌شود مثل لهجه بیرجندی، لهجه قاینی، لهجه سرایانی، لهجه نهبنـدانی و...که البته این لهجه ها با تفاوت هایی در واژه ها، جمله بنـدی ها و تاکیـد بر روی هجاها همراه است. همچنین غالب اقوام عرب ساکن در منطقه نیز هنوز به زبان خود سخن می گویند. از جمله خصوصیات فرهنگی استان می توان به مراسم جشن کاکل وشکرگزاری درامر کشاورزی، جشن قوچ گذاری وکوچ در امر دامداری، جشن عید نوروز وسفره بستن ودیـدوبازدیـد،خصوصاً مراسـم بـرات و مراسم ماه محرم از قبیل نخل برداری، تعزیه خوانی، علم بندان وعلم گردانی، بیل زنی، مشعل گردانی، هفت منبر، سنگ زنی،کفچلزی و همچنین مراسم عروسی چنشت اشاره کرد.
از بازیهای متداول که در این منطقه طرفداران خاص خود را دارد ومورد توجه قرار می گیرند می توان گله بازی،تشله(تیله)بازی،بجول بازی،چوب بازی،هفت سنگ،کوتش خرابه و... را نام برد. پوششی را که مردم به عنوان لباس وپوشاک مورد استفاده قرار می دهند عبارتند از:کلاه نمدی،شب کلاه، مندیل، کلاه دوره دار، کلاه پهلوی یا شیپوری، عرقچین،کلاه تـرمه، گردن پیچ یا لنگته، جلیـقه، پیـراهن، قمیس، لبـاده، نیم تنه، شلوار(تنبان)، قارت(جقه)، سینه بند، مچ پیچ وگیوه که برای آقایان مورد استفاده قرار می گیرند واز پـوشاک خانـم ها می توان به چارقد، دستمال، روبند، کلوته، کوسه، عرقچین، پیراهن یا پهره، دالاق، شلیته، شلواریل،چـادر،کفش تبلک دار، گرجی، گالش، کفش سوز و...اشاره داشت که البته از میان آنها پوشاک چنشت ویژگی های خاص ومنحصر به فردی دارد که با تغییرات اندکی هنوز استفاده می‌شود. برخی زیور آلات خانم ها نیز می توان:النگو، جقه، چوری، خفتی، ملیله، منجق، انگشتر، ایاره، بازوبند، منات، خلخال، تاج سر، شستی،گشواره و منگلی را نام برد. غذاهای محلی استان که اغلب از مواد در دسترس ومتناسب با شرایط آب وهوایی درست می شوند عبارتند از: اشکنه عدس، اشکنه آلو، اشکنه گوجه فرنگی،کشک زردوخورشت قوارمه،گوشت داغ(قورمه)، قروت، بنه، سابـری، خرما برشتـه،آش رشتـه، آش جـوش پـره، تـوگی و انـواع شیریـنی: نان زنجبیـلی، نـان رو ورکرده، نان چرخی، نـان کلمبه، نان لوله ای، نان برنجی و... انواع نانهای محلی: نان دو آتشه، نان سمنو، نان قلفی، روغن جوش، پتیر، نان کلمبه، نان گاورس، نان جو، نان جوش، سرپیازی،کنجدی و... موسیقی سنتی در استان خراسان جنوبی از سابقه طولانی برخوردار است. ویژگی موسیقی محلی در حرکات ریتمیک ونمایشی است وچوب بازی یکی از هنر های وابسته به رقص است که ویژگی خاص خود را دارد.خراسان جنوبی دارای زیباترین ولطیف ترین ترانه ها، آوازهاوحماسی ترین رقص هاوآهنگهای سازی آوازی است که کم نظیر میباشد. رقم های پنج ضربی وسه تایی متداول در منطقه ویژگی خودش را دارد که در دیگر نقاط استان مرسوم نیست. از جمله سازهای محلی که مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از: دهل، سرنا، دایره ونی که معمولا توسط خود نوازندگان ساخته می‌شود.برخی قطعات موسیقی ویژه رقص های محلی در این منطقه عبارتند از: اصیل، ناره ناره، چنشتی، چپ وراست، شیرجه، احوال، سه ضرب.
آب و هوا:
اقلیم استان از نوع خشک و بیابانی است که متوسط بارندگی سالیانه استان به 150 میلیمتر می رسد. حداکثر دمای سالانه 44 و پایین ترین دمای ثبت شده 5/21ـ درجه سانتیگراد گزارش شده است، اما با توجه به موقعیت قرارگیری مناطق پست یا مرتفع، به دو دسته تقسیم می شود:
الف) اقلیم خشک و گرم: شامل دشتها و مناطق هموار مرکز، غرب و جنوب استان
ب) اقلیم خشک و ملایم: که دربخشهای مرتفع شمالی، شمال غربی استان واطراف بیرجند مشاهده می شود.
موقعیت طبیعی:
استان از نظر ناهمواریها تقریباً به دو قسمت «کوهستانی و مرتفع» و «پست و هموار» تقسیم می شود. قسمتهای کوهستانی بیشتر در شمال و شمال غرب استان و قسمتهای پست و هموار در دشتهای مرکز و جنوب استان واقع شده اند.مناطق پست و هموار استان شامل زمینها و دشتهای همواری هستند که در قسمتهای مرکزی، غربی و جنوب غربی استان قرار گرفته اند. از نظر کشاورزی، دامپروری و احداث راههای ارتباطی از اهمیت خاصی برخوردارند. دشتهای جنوب و جنوب غربی استان حاوی نمکزارها و نقاط پست و کم ارتفاعی هستند که گاهاً از هر نوع پوشش گیاهی عاری هستند و بدلیل مجاورت با حاشیه شمال کویر لوت، آب و هوایی خشک و خشن دارند و در معرض حمله شنهای روان قرار دارند. به علت کمی نزولات جوی، فصلهای پرباران منتهی به ماههای پایانی زمستان و اوایل بهار هستند و میانگین بارندگی در فصول گرم و سرد سال به ترتیب 1/0 میلیمتر و 1/95 میلیمتر می باشد.قرارگیری استان در ناحیه آب و هوایی بیابانی (گرم و خشک) شرق ایران سبب شده تا اکثر جریانات رودخانه ای، موقت و فصلی بوده و رودخانه دایمی در استان وجود نداشته باشد. تندابها و سیلابها در بسیاری از موارد بدلیل فقر پوشش گیاهی، سبب خرابی می شوند. بخشهای وسیعی از مرکز، غرب، شرق وجنوب استان با محدودیت منابع آب مواجه می باشند و منابع محدود آ ب زیر زمینی تنها امکانات تامین آب محسوب می شوند.قرارگیری گسل بزرگ نهبندان که به طول 750 کیلومتردر چندین شاخه موازی که از مرکز سیستان و بلوچستان و مرز پاکستان، تا شمال استان و نواحی جنوبی استان خراسان رضوی امتداد یافته، جدا از ایجاد زمین لرزه های پراکنده، سبب تشکیل ساختارهای متنوع زمین شناسی در طول میلیونها سال و تشکیل توده های سنگهای «گرانیت سبز» دراستان شده که بسیاری از گونه های آن شهرت جهانی دارند.
کشاورزی:
در سال 84-83، مجموعاً 214274 هکتار زیر کشت محصولات زراعی و باغی قرار داشته که از این میزان 59515 هکتار اراضی دیم و 130234 هکتار اراضی آبی بوده اند. یعنی بیش از 60 درصد از اراضی زیر کشت استان را اراضی آبی تشکیل داده ا ند.عمده ترین محصولات زراعی استان عبارتند از: گندم، جو، پنبه، چغندر قند، محصولات جالیزی و نباتات علوفه ای.
لازم به ذکر است استان خراسان جنوبی در تولید محصول چغندر قند، مقام هشتم کشوری را دارا می باشد.
دامپروری و شیلات:
وجود واحد های دامی صنعتی و بومی متعدد و استخرهای سرد آبی و گرم آبی پرورش ماهی، این استان را در تولید گوشت سفید و قرمز به خودکفایی رسانده تا جایی که در صادرات گوشت سفید رشد چشمگیری مشاهده می شود.
از جمله مزیتهای نسبی این استان در زمینه دامپروری و پرورش طیور می توان به:
- وجود چرخه کامل تولید گوشت مرغ،
- سازگاری گوسفند بلوچی با شرایط آب و هوایی منطقه و تولید پشم بسیار مرغوب،
- پرورش بز کرکی و تولید کرک با ارزش اقتصادی بسیار بالا و وجود 15 درصد از کل شترهای کشور در این منطقه اشاره کرد.
صنعت و معدن:
در بخش صنعت، تا پایان سال 85، تعداد 1353 مجوز صنعتی (جواز تاسیس و طرح توسعه) با پیش بینی سرمایه گذاری 24780.87 میلیارد ریال و پیش بینی اشتغال 38373 نفر صادر گردیده است .همچنین تا کنون 184 واحد صنعتی با سرمایه گذاری بالغ بر 1743.7 میلیارد ریال و اشتغالزایی 5625 نفر در سطح استان به بهره برداری رسیده اند.
استان خراسان جنوبی به لحاظ معدنی از توانمندیهای قابل توجهی برخوردار است . در این استان به سبب دارا بودن شرایط خاص زمین شناسی، نشانه های معدنی فراوانی به چشم می خورد. تعــداد کل معادن فعال استان تا پایان سال 85 تعداد 158 معدن بوده که برای 1921 نفر اشتغال مستقیم ایجاد نموده است.
میزان کل ذخیره برآورد شده معادن استان حدود 409 میلیون تن است و میزان استخراج بر اساس پروانه بهره برداری حدود 2/2 میلیون تن در سال می باشد. از 158 مـعدن استان خراسان جنوبی، 19 معدن در شهرستان بیرجند، 48 معدن در شهرستان نهبندان، 34 معدن در شهرستان سربیشه، 18 معدن در شهرستان قاین، 11 معدن در شهرستان سرایان، 9 معدن در شهرستان درمیان و 19 معدن در شهرستان فردوس قرار دارد. میزان استخراج واقعی معادن استان سالانه حدود 5/1 میلیون تن (72% ظرفیت اسمی) برآورد می شود.
تاریخ اجمالی استان خراسان جنوبی
نگاهی به قهستان
ناحیه‌ای که امروزه بیرجند جزء کوچکی از آن را تشکیل می‌دهد و همزمان با سیر تاریخ نسبتاً پرفراز و نشیب خود، این قصه کوچک را نیز همراه کشیده است، قهستان نام دارد. قهستان ناحیه‌ای نسبتاً کوهستانی و ناهموار بوده است که به دلیل شرایط جغرافیایی و موقعیت مکانی‌اش در معرض حوادث و جریانات مختلف قرار گرفته، به خصوص در مسیر حوادث پس از ظهور اسلام نقش نسبتاً مهمی داشته است.
بر اساس کتیبه‌های هخامنشی و نوشته های مورخان یونانی، قهستان خاستگاه یکی از اقوام ایرانی به نام ساگارت و بخشی از چهاردهمین ساتراپ هخامنشی به شمار می آمده. کتیبه کال جنگال نشان دهنده اهمیت منطقه است. در عهد ساسانی نیز قهستان از ایالات آباد و و معتبر بوده. سنگ نگاره های لاخ مزار در روستای کوچ بیرجند حاوی نوشته هایی به خط پهلوی ساسانی است که در آنها نام آخشنواز پادشاه هپتالی و قباد پادشاه ساسانی به چشم می خورد. پس از فتح قهستان توسط اعراب در سال 29 هـ.ق قهستان توسط والیان خلفا اداره می شد و تا سال 259 ه.ق در سیطره ی عباسیان بود. مدتی نیز جزء قلمرو صفاریان و امرای محلی سیستان بود. از زمان حسن صباح تا تهاجم سپاه هلاکو خان مغول این منطقه به یکی از مراکز عمده ی سیاسی فرقه اسماعیلیه تبدیل شد و بعد از الموت،مهمترین مقر حضور فداییان این فرقه بـود که با حمله ی هلاکـو طومارشان در هم پیچیـد.
واژه قهستان:
این واژه را اکثراً معرب کهستان دانسته‌اند که به دلیل محیط جغرافیایی خاص و وجود کوهستانها به آن اطلاق شده است. کهستان را بر وزن کوهستان نیز گفته‌اند.
در مورد وجه تسمیه قهستان دو نظریه وجود دارد که در اینجا به هر دو مورد اشاره می‌شود: خراسان جنوبی در قدیم به «قُهستان» شهرت داشته، عقیده بر این است که قهستان به معنی«کوهستان» و به قول برخی معرب کوهستان است. در خصوص نظریه دوم گفته می‌شود تحقیقات واژه‌شناسی اخیر در مورد قهستان به نتایجی رسیده که به حقیقت نزدیک‌تر است. در این نظریه گفته می‌شود قهستان یک واژه و اصطلاح کاملاً فارسی و ایرانی و معنی و مفهوم آن چنین است «قُه» که با رسم الخط‌های «قُه» «قو» «کی» یا «کهن» و «که» هم بکار رفته است، در مناطق خشک و بیابانی به معنی آبی است که با روش‌هایی از قبیل کندن چاه و ایجاد کاریز بدست می‌آید. آبی که منبع آن کوهستان نبوده و در بستر رودخانه جاری نمی‌شود. بنابرین «قهستان» به منطقه‌ای گفته می‌شود که کاریزهای فراوان دارد و آب از طریق چاه و قنات تامین می‌شده است.
ایالت قهستان در قدیم شامل قاین، تون (فردوس)، کرشیز (کاشمر)، زردشت، زواره (تربت حیدریه)، بورجان، تربت‌جام، ولایت با خزر، خواف، زیرکوه، دشت‌بیاض، گناباد، بجستان، طبس خرما، طبس مسینا، خوش، بیرجند و مومن‌آباد بوده که قسمت خراسان جنوبی را تشکیل می‌داده است.
حدود قهستان:
ظاهراً حدود قهستان در دوره‌های مختلف تاریخی یکسان نبوده، ولی به طور کلی از ساختار طبیعی منطقه تبعیت داشته است. این ساختار عبارت است از منطقه کوهستانی گسترده‌ای که از شمال غربی به دشت کویر و از جنوب غربی و جنوب، به کویر لوت و از شرق به دشت نامید و بیابانها و شوره‌زارهای غرب افغانستان کنونی، محدود می‌شده و ناحیه وسیعی را شامل قاین، گناباد، فردوس، طبس، بیرجند و نهبندان در بر می‌گرفته است. البته این محدوده همزمان با تغییر و تحولات سیاسی و نظامی و قدرت و ضعف حکومت‌های مرکزی ایران تا حدودی تغییر یافته و گاهی تا کاشمر و تربت‌حیدریه کنونی و تربت‌جام و نواحی اطراف آنها تا جنوب نیشابور را در بر می‌گرفته است.
تاریخ قهستان تا حد زیادی در ارتباط با ویژگیهای جغرافیایی این ناحیه قرار داشته است. اگر چه شهر بیرجند به عنوان یک ناحیه با سابقه شناخته شده، لکین نمی‌توان تصور کرد که این ناحیه یکسره خالی از اهمیت بوده است. ناحیه مزبور که محدوده وسیعی از خوسف (در غرب) تا طبس مسینا (در شرق) را شامل است، در مسیر راههای ارتباطی مهمی بوده است که صفحات جنوبی کشور را به هرات و نیشابور و خراسان بزرگ متصل میکرده است و به عبارت دیگر ناحیه مورد نظر در محل تلاقی سه ناحیه مهم به شرح زیر قرار داشته است: ناحیه خراسان بزرگ در شمال، نواحی داخلی فلات وصفحات جنوبی ایران درغرب وجنوب غربی وناحیه سند وسیستان در جنوب شرقی؛ علاوه بر این، ناحیه بیرجند به واسطه وضعیت توپوگرافی و اقلیم نامساعد و همچنین دوری‌اش از مراکز سیاسی قدرت، زمینه‌ساز حوادث تاریخی خاص هم شده است.
تعریف از ویژگیهای فوق به نوعی موجب یک سلسله حوادث و وقایع خاص گردیده است. به عنوان مثال، موقعیت کوهستانی این ناحیه، آن را پناهگاه نهضت‌های بی‌نظیر اسماعیلیان کرده است که با حکومت‌های وقت به مبارزه می‌پرداخته‌اند.
خشکی اقلیمی و وجود بیابانهایی که آب و هوای شبه جزیره عربستان شباهت دارد، از همان قرون اولیه اسلامی، توجه اعراب را به خود جلب نموده است و منتهی به سکونت آنها در این ناحیه گردیده است. انزوای جغرافیایی این ناحیه نیز به نوبه خود، آن را به صورت مامنی برای شیعیان که از جور خلفای عباسی و حاکمان وقت، گریز گاهی می‌جسته‌اند درآورده است.
در عین حال باید اضافه کنیم که این منطقه کوهستانی از دستبرد و هجوم‌های مکرر مراکزی که اطرافش را فرا گرفته بودند در امان نبوده است. آلفaونس گابریل در این باره می‌نویسد: «... در سراسر جنوب خراسان، غارت و دزدی انسانی جز و امور روزمره به شمار می‌رفت و همه از ترس هجوم ترکمن ها از سمت شمال و افغان‌ها از سمت شرق و بلوچ‌ها از سمت جنوب در رنج و عذاب بودند». اثرات این تاخت و تازها به صورت قلاع و خندقها و راهروهای زیرزمینی که بعضی از نواحی مسکونی را به یکدیگر و به قلعه بیرون شهر متصل میکرده است و نیز سردابهایی که در داخل منازل تهیه می‌کرده‌اند، قابل مشاهده است.